1. De sociale strijd in de beginjaren van de republiek

Woordenlijst

* plebs, plebis: volk, het plebs (als stand tegenover de patriciërs)
  maxime: (superlatief van magis) meest; vooral
* aes, aeris (o.): brons; geld --- aes alienum: schuld(en)
* libertas, tatis: vrijheid
5.* opprimere, o, pressi, pressum: neerdrukken; onderdrukken, overvallen
10.* habitus, us: houding, voorkomen
* iniquus, a, um: oneffen, ongelijk; ongunstig; hard
15.* fortuna, ae: lot, toeval; geluk; (mv.) vermogen
20.* recens, ntis: nieuw, vers, jong; uit de laatste tijd, recent
* forum, i: markt, plein, forum
* tenere, eo, tenui, tentum: (vast)houden

Het woongebied van de Volsci.

Tekening van een Romeinse villa door Fons Biesemans

De plebejers deden handwerk en waren dus kleine boeren en ambachtslui.
Let op hun eenvoudige kledij...

De patriciërs hoefden vaak niet te werken voor hun dagelijks leven. Ze beoefenden de politiek, waren advocaat, enz.
Let op hun toga's!

* igitur (bw.): dus, bijgevolg
* carus, a, um: dierbaar; duur
* nihil (onbep. vnw.): niets
5.* membrum, i: lid, deel; (mv.) ledematen
* consilium, ii: raad; plan, besluit
* reliquus, u, um: overig, overgebleven
* queri, queror, questus sum: klagen (over)
10.* frui, fruor, fructus sum (+ abl.): genieten
* manus, us (vr.): hand; handvol, troep
* os, oris (o.): mond, muil
* at (vgw.): maar
* fames, mis: honger
15.* alere, o, alui, ---: voeden
20.* intellegere, o, intellexi, intellectum: begrijpen
* flectere, o, flexi, flexum: buigen; vermurwen
25.* concedere, o, cessi, cessum: wijken; toestaan, toegeven
* magistratus, us: ambtenaar; ambt
* tribunus, i: volkstribuun (ambt); krijgstribuun (militaire graad) 

Zo zag een zekere B. Barloccini de Secessio naar de Heilige Berg (1849). 

Portret van Menenius Agrippa (Oostenrijkse Nationale Bibliotheek).

Basistekst 1 

De plebejers hadden reeds in 498 v.Chr. geweigerd te vechten tegen een verbond van Latijnse steden, zolang het probleem van hun schulden bleef aanslepen.
Enkele jaren later, midden de oorlog van Rome tegen de Volsci, een naburig volk, kwam het weer tot een groot conflict tussen patriciërs en plebejers...

(1) Patres: een titel die men gaf aan de senatoren en de patriciërs
(2) Foris: buiten, buitenshuis... - zie ook opgave 2.

Naar Livius, Ab urbe Condita, Boek II, 23, §§ 5-6

Opgaven 

2. Foris ... domi (r.4-5): "foris" en "domi" betekenen letterlijk "buitenshuis" en "thuis". Wat betekenen deze woorden hier?

3. De zin in regels 6-7 is symmetrisch gebouwd: waarmee stemt "in bello" overeen? En "in pace"?

4. Tutiorem (r. 6): met welk woord komt dit adjectief overeen?
Wat is dus, volgens de plebejers, het toppunt van hun situatie?

5. Wat zijn de achtereenvolgende etappes die de oud-strijder volgens regels 11-19 heeft meegemaakt? Het ene is vaak een gevolg van het andere: onderscheid dus de echte beginoorzaken en dan de gevolgen en het uiteindelijk resultaat...

6. Enkele bijwoorden in regels 16-17 helpen je om de volgorde van de gebeurtenissen te zien - welke zijn die bijwoorden?

7. Verklaar het verschil in tijd tussen "dicebant" (r.4) en "dixit" (r.15).

Basistekst 2 

Ten slotte zocht het volk zijn toevlucht tot een uiterste maatregel: ze trokken in groten getale naar de Heilige Berg, een heuvel op 3 mijl afstand van Rome, en gingen als het ware in staking. De patriciërs waren inderdaad erg van de plebejers afhankelijk, niet alleen voor de voedselproductie, maar ook voor de dienst in het leger! 
Uiteindelijk stuurden de patriciërs een bemiddelaar naar het volk...

Naar Livius, Ab urbe Condita, Boek II, 32 en 33, § 1

Opgaven 

2. Tempore quo ... (r.2): waaraan herinnert je dit begin? Welk genre verhaal begint heel dikwijls op deze manier? Het verhaal van Menenius is dus een ...

3. Dividit ... in venas ... sanguinem (r.20-21): dit klopt natuurlijk niet - wat doet de maag dus volgens dit verhaal? 

4. Natuurlijk heeft dit verhaal een zedenles: wie is de maag, wie zijn de ledematen?

5. Waar staat de zedenles vrij duidelijk? Hoe zou jij zelf de bedoeling van dit verhaal kunnen uitleggen?

6. Had Menenius succes met zijn verhaal? Waar blijkt dat?

7. Wie gaf er dus toe? Maar wat kregen ze in de plaats?

Grammatica  

1. Herhaling van de indicatief van de regelmatige vervoegingen

a. Vorig jaar zag je al een aantal wijzen en tijden van het Latijnse werkwoord, nl.

- de infinitief (of noemvorm)
- de indicatief (of aantonende wijs): hiervan zagen we alle tijden, zowel in actief als in passief
- het participium perfectum (of voltooid deelwoord)
- de imperatief 2de pers. enk. en mv. (of gebiedende wijs).


b. Je kunt de regels en de regelmatige vervoeging van de indicatief herhalen in je Latijnse Spraakkunst:
voor de regels, zie LS nrs 110 - 121 - voor de 5 vervoegingen, zie LS nrs 150 - 161

2. Herhaling van de inf.praesens, de imperatief praesens en het participium perfectum

- de infinitief praesens actief: voor de regel, zie LS nr 130 - voor de 5 vervoegingen, zie LS nr 170

- het participium perfectum: voor de regel, zie LS nrs 137 en 141 - voor de 5 vervoegingen, zie LS nr 177

- de imperatief praesens actief: voor de regel, zie LS nr 139 - voor de 5 vervoegingen, zie LS nr 179.

Oefeningen

1. We herhalen de vervoegingen en determineren de volgende werkwoordsvormen die voortkwamen in de herhalingslessen 11 en 12 van het eerste deel - en wees volledig:

Voorbeeld: repertum est: perfectum passief 3E van reperire

Les I, 11

- Leestekst 1: ducent (r.2), orabunt (r.2), dicent (r.3), erunt (r.6)
- Leestekst 2: descendit (r.6), ferunt (r.7), vidit (r.8), habebat (r.8), recepit (r.11), videbatur (r.13), videbat (r.13), sustulit (r.17)
- Leestekst 3: describit (r.4), interrogabat (r.7), potuit (r.10)
- Leestekst 4: docuit (r.5), dicunt (r.11).

Les I, 12 

- Leestekst 1: fuit (r.2), miserunt (r.6), debebat (r.6), perrexit (r.8), redire (r.12), compulsus est (r.12), iuraverat (r.13), necaverunt (r.14)
- Leestekst 2: missus est (r.2), erat (r.6), fecit (r.11), venit (r.11), negavit (r.12), rediit (r.15), putabat (r.19)
- Leestekst 3: dare (r.4), sumptum est (r.9)
- Leestekst 4: facta (r.1), deduxit (r.2), nuntiatum est (r.8), donaverunt (r.18).

2. Volgende vormen uit bovenstaande werkwoorden kun je - als je ze los ziet van de tekst -  op twee manieren determineren: hoe en hoe komt dat?

Descendit en venit.

3. Welke moderne woorden (Nederlandse, Franse, Engelse, ...) herken je in:
libertas / fortuna / recens / tenere / carus / membrum / consilium / reliquus / manus / os / fames / intellegere / flectere?

Romeinse soldaten...

Leestekst

Bij de filosoof Seneca lezen we in zijn boek "Over de weldaden" een anekdote over Iulius Caesar. Eén van Caesars veteranen had een geschil over akkers met zijn buren en bepleitte zijn zaak bij Caesar die rechter moest spelen. Toen zijn zaak er niet zo best voor stond, zocht de veteraan zijn toevlucht tot volgend verhaal...

 
   "Meministi, inquit, imperator, in Hispania
                                                                     dat...
    talum te torsisse circa Sucronem?" Cum
       enkel          verstuiken                      (1)
    Caesar meminisse se dixisset: "Meministi
                     dat...                                                               dat...
    quidem, inquit, sub quadam arbore minimum
                                                                                    zeer weinig
5. umbrae spargente, cum velles residere
       schaduw      verspreiden                               blijven zitten
    ferventissimo sole, et esset asperrimus locus,
           heel warm                                             hobbelig          
    quemdam ex commilitonibus paenulam suam
                                        medesoldaat           regenmantel
    substravisse". Cum dixisset Caesar : "Quidni
      uitspreiden onder                                                       waarom niet 
    meminerim? et quidem siti confectus, quia
      zou ik ....                                    dorst     uitgeput          
10.ire ad fontem proximum non poteram,
                        bron    
    repere manibus volebam, nisi commilito,
      kruipen
    homo fortis ac strenuus, aquam mihi
                                          flink
    in galea sua attulisset." - "Potes ergo, inquit,
            helm               < afferre
    imperator, agnoscere illum hominem
                                 herkennen
15.aut illam galeam"? Caesar ait se non posse
                                                                       dat...
    galeam agnoscere, hominem pulchre posse;
                                                                      
    et adiecit: "Tu utique ille non es." 
          toevoegen            in elk geval
    - "Merito, inquit, Caesar, me non agnoscis;
            terecht
    nam cum hoc factum est, integer eram;
                                                             ongedeerd
20.postea ad Mundam in acie oculus mihi
                                     (2)                 
    effossus est, et in capite lecta ossa. Nec
           uitsteken                                   uitnemen
    galeam illam si videres, agnosceres;
                                      zou ...                 zou ...
    machaera enim in Hispania divisa est". Vetuit 
           sabel                                                                       verbieden
    illi exhiberi negotium Caesar, et agellos, qui 
                   last bezorgen                                       akker
25.causa litium fuerant, militi suo donavit.
                    rechtszaak                                       schenken

(1) De Sucro was een rivier in Spanje (nu Xucar), ten zuiden van het huidige Valencia.
(2) Munda was een stad in Zuid-Spanje, waar Iulius Caesar op 17 maart van 45 v.Chr. de laatste resten van de legers van Pompeius versloeg.

Naar Seneca, De Beneficiis, V, 24 

Opgaven

1. Imperator (r.1): de soldaat spreekt Caesar dus aan met de titel "imperator". Welke betekenis heeft "imperator" hier? 
Het is wel een hardnekkig misverstand dat Iulius Caesar de eerste keizer zou zijn geweest  - zelfs in een krant als De Standaard of bij Wikipedia sluipt die fout soms binnen - zie de blogspot http://cycade.blogspot.com/2008/05/kemel.html 

Tussen haakjes: wie was de eerste Romeinse keizer dan wel? En wat is de titel van Caesar geweest, toen hij de alleenheerschappij had veroverd?

2. Vind je het goed dat de soldaat in zijn rechtszaak gelijk krijgt door het vertellen van dit verhaal? Caesar is hier dus een rechter...

3. Determineer volgende werkwoordsvormen: meministi (r.1), poteram (r.10), agnoscis (r.18), effossus est (r.21), divisa est (r.23), fuerant (r.25).

4. We keren de zaken eens om: welke vragen (in het Nederlands natuurlijk) moet je stellen om volgende Latijnse antwoorden te krijgen?
- cum velles residere ... et esset asperrimus locus (r.5-6)
- quia ire ad fontem proximum non poteram (r.9-10)
- cum hoc factum est, integer eram (r.19)
- machaera enim in Hispania divisa est (r.23).

Activiteiten

1. Bij het begin van dit tweede jaar Latijn nemen we de draad weer op van de Romeinse geschiedenis. In les 10 van vorig jaar werd je o.a. gevraagd op een tijdsbalk - die bestaat toch al in je klas? - de bijzonderste data en evenementen van de Romeinse geschiedenis, die je dat jaar had ontmoet, aan te duiden. Waar situeren zich de gebeurtenissen uit Basisteksten 1 en 2?

2. Het is niet moeilijk om het onderwerp van deze les - de sociale strijd - en in het algemeen de tegenstelling tussen rijk en arm te actualiseren.
Een mooi onderwerp voor een individuele taak of een groepswerk: zoek gegevens op over b.v.:
- de sociale strijd in de Middeleeuwen in Brugge: de Klauwaerts en de Leliaerts (= de patriciërs)
- de sociale strijd in de Middeleeuwen in Gent (Jacob van Artevelde)
- de sociale strijd in de 19de-vroege 20ste eeuw in Vlaanderen (Priester Daens...)
- de enorme ongelijkheid tussen rijk en arm in vele landen in het Zuiden
- de enorme ongelijkheid tussen rijke en arme landen in onze wereld, enz.

3. Onderstaande opgaven zijn niet makkelijk - misschien het onderwerp van een groepswerk of van een taak voor de hele klas, onder goede begeleiding van je leraar?

A. Bij de beroemde Engelse toneelschrijver en dichter Shakespeare vinden we het verhaal van Menenius Agrippa terug in de eerste acte van het eerste bedrijf van zijn tragedie "Coriolanus". Ook bij Shakespeare komt het gewone volk in opstand tegen de senatoren. Menenius verdedigt de taak van de senatoren - de buik... In de vertaling van de Nederlander Jan Jonk luidt het begin van het verhaal van Menenius aldus:

"Ooit kwamen alle lichaamsdelen in opstand
tegen de buik, en klaagden hem aan, en zeiden,
dat hij alleen maar als een draaikolk zat
midden in het lijf, en niets deed, heel erg lui,
steeds maar het eten wegstouwend, nooit eens mee
met de rest werkte, waar de andere organen,
- kijken, horen, denken, leren, voelen, gaan -
steeds elkaar aanvullend, goed bijdroegen
aan de verlangens en behoeften van
het hele lijf."

Het antwoord van de buik luidt als volgt:

"Het is waar, mijn corporele vriendenschaar,
dat ik als eerste al het voedsel krijg
waar u op leeft; en dat is ook heel juist,
want ik ben voorraadschuur, uitgiftepunt
voor heel het lichaam. Ja, zoals u weet,
stuur ik het door de stromen van uw bloed
helemaal naar het hof, het hart, troon van het verstand;
door de kronkelige dienstgangen van de mens
ontvangt de sterkste pees, het minste adertje
van mij wat onontbeerlijk is, waar het
van leven moet."

En de zedenles is:

"De senatoren zijn die goede buik,
en u de opstandige leden; denk eens aan
hun moeite en hun zorg, en u vindt vast
dat u geen staatsweldaad ooit ten deel valt
of zij gaat van hen uit, en komt u toe,
en zeker niet van uzelf."

In de woorden van Menenius Agrippa zit er bij Shakespeare ook een politieke zedenles voor zijn eigen tijd: waar zie je dat?

B. Ook de apostel Paulus gebruikt hetzelfde beeld. Toen er bij de eerste Christenen in de Griekse stad Korinthe meningsverschillen waren ontstaan, schreef Paulus hun (Eerste brief aan de Korinthiërs, hfdst. 12, §§12, 21 en 26):

"Corpus unum est, et membra habet multa, omnia autem membra corporis cum (= hoewel) sint multa, unum tamen corpus sunt.
Non potest autem oculus dicere manui: 'Opera (= hulp) tua non indigeo' (= nodig hebben); aut iterum caput pedibus: 'Non estis mihi necessarii' (= nodig).
Et si quid patitur unum membrum, compatiuntur (= samen lijden) omnia membra; sive (= of als) gloriatur (= blij zijn) unum membrum, congaudent (= samen blij zijn) omnia membra."

Wie zijn de ledematen bij Paulus: de rijken en de armen / de buitenlanders en de Grieken / de verschillende groepen Christenen in Korinthe?
En wie is het volledige lichaam: alle Christenen / alle Grieken / de inwoners van het Romeinse Rijk?
Wat is wel het grote verschil met de fabel van Menenius?

C. Nog vele andere bronnen gebruiken deze fabel om voor eendracht te pleiten:

(1) In het Indische religieuze epos Mahabharata wordt beschreven hoe de ziel zich verheft boven de zintuigen. De zintuigen komen in opstand tegen deze arrogantie. Aan het slot van de fabel besluiten de zintuigen en de ziel dat ze elkaar nodig hebben om te kunnen functioneren. De Mahabharata werd in de vierde eeuw na Christus voor het eerst opgeschreven.

(2) Bij de Griekse fabeldichter Aisopos (6de eeuw v.Chr.) luidt de fabel als volgt:
"Lang geleden hadden de ledematen van het lichaam onderling ruzie. Ze waren diep verontwaardigd omdat zij gedwongen waren te werken voor de Maag, die niets uitvoerde, maar enkel profiteerde van de vruchten van hun arbeid. De een na de ander besloot in opstand te komen en niet langer medewerking aan de Maag te verlenen, maar hem zo goed als het ging, voor zijn eigen belangen te laten zorgen. De Handen protesteerden, en zeiden dat zij geen vinger meer zouden uitsteken om hem voor de hongersnood te bewaren. De Mond beweerde dat hij liever nooit meer een woord zou spreken, dan nog iets te doen om de Maag in leven te houden. De Tanden weigerden beslist nog maar één korrel brood voor hem te kauwen. De plechtige afspraak werd zolang nagekomen tot elk van de opstandige ledematen verging van pijn en het niet langer uit kon houden. Toen ontdekten zij, dat zij het niet konden stellen zonder de Maag en dat, hoe onbelangrijk en onbeduidend hij scheen, hij evenveel bijdroeg tot de instandhouding en gezondheid van alle andere leden, als zij er zelf voor deden."

(3) Ook bij de Franse fabelschrijver de la Fontaine bestaat er een fabel over "De maag en de ledematen" (Boek III, 2).
Daarin schrijft ook hij dat de ledematen er genoeg van hadden voor de maag te werken. Ze besloten voortaan rustig niets te doen, zoals de maag, omdat ze het beu waren te zweten en te slaven als lastdieren. Alleen de maag - dachten ze  - profiteert van al dat werk.

Zo gezegd, zo gedaan: " Les Mains cessent de prendre,
    Les Bras d'agir, les Jambes de marcher."

Maar gauw werden ze zelf heel zwak en hun krachten verminderden.
Zo zagen ze dat de maag, die in hun ogen slechts lui was, eigenlijk werkte voor het algemeen belang.

Dan komt de zedenles : "Dit kan men toepassen op de koning: hij krijgt en geeft. Iedereen werkt voor hem, maar iedereen krijgt ook alles van hem. Hij laat de ambachtsman leven, hij verrijkt de handelaar, hij betaalt de rechter, onderhoudt de landbouwer, betaalt de soldaat. Hij deelt zijn gunsten tot ver in het rond uit..."

Zijn er (kleine) verschillen met het verhaal van Menenius Agrippa?
Ga je akkoord met deze analyse van de la Fontaine? Was hij een revolutionair?

(4) Bij de Griekse schrijver Xenofoon (4de eeuw v.Chr.) vertelt de filosoof Sokrates volgend verhaal (Memorabilia, Boek II, hfdst.7, §§ 13-14):

"In de tijd dat de dieren nog spraken, zei het schaap tot zijn meester: 'Het is toch wonderlijk dat u niets geeft aan ons, wij uw schapen die u voorzien van wol en lammetjes en kaas, en dat wij alleen mogen knabbelen van wat de grond ons geeft, terwijl u van uw eigen voedsel deelt met uw hond, die u niets dergelijks geeft'.
Toen de hond dat hoorde, zei hij: 'Bij Zeus, ik ben het toch die jullie hoed zodat je niet gestolen wordt door mensen of niet geroofd wordt door wolven; indien ik niet over jullie zou waken, dan zouden jullie hier niet kunnen grazen, uit schrik geroofd te worden.'
En zo, gaat het verhaal, moesten de schapen toegeven dat de hond terecht boven hen werd verkozen."

Zie je hier een verband met de fabel over de maag en de ledematen?